Karbon Piyasaları: Küresel Karbonsuzlaşmanın Anahtarı
Karbon piyasaları, gönüllü ve zorunlu mekanizmaları içeren yapısıyla, küresel karbonsuzlaşma çabalarının merkezinde yer almaktadır. Gönüllü karbon piyasaları (GKP), 2021'den bu yana güvenilirlik endişeleri nedeniyle azalan kredi ihracıyla karşı karşıya kalırken, zorunlu karbon piyasaları (ZKP) istikrarlı bir şekilde büyümüş ve 2023 itibarıyla 100 milyar doları aşan gelir elde etmiştir. Gelişmekte olan ekonomiler, hem emisyon ticaret sistemlerine hem de karbon vergisi düzenlemelerine artan katılımlarıyla bu piyasalarda giderek daha aktif hale gelmektedir ve sürdürülebilir geçişleri finanse etmektedir.
Karbon Piyasalarına Genel Bakış
Karbon piyasaları, karbon kredilerinin veya izinlerinin ticaretine olanak tanıyarak karbonsuzlaşma veya karbon azaltım hedeflerine ulaşılmasına katkı sağlar. GKP'ler, şirketlerin ve organizasyonların emisyonlarını dengelemek ve sürdürülebilirlik girişimlerini desteklemek amacıyla karbon kredilerini gönüllü olarak satın aldığı düzenlenmemiş piyasalardır. Buna karşılık, ZKP'ler, hükümetlerin emisyon sınırları belirlediği ve ticarete konu izinler verdiği, belirli azaltım hedeflerini zorunlu kıldığı düzenlenmiş sistemlerdir.
Gönüllü Karbon Piyasalarındaki Eğilimler
2024 yılında, küresel GKP'ler 287 milyon ton karbondioksit eşdeğeri (tCO₂e) için kredi ihraç etmiş, bu rakam 2023'e göre %7'lik bir düşüş göstermiştir. Aynı dönemde, 177 milyon tCO₂e kredi emekliye ayrılmış ve yaklaşık 110 milyon tCO₂e kredi henüz emekliye ayrılmamıştır. Küresel GKP'lerdeki genel eğilim, 2014'ten 2021'e kadar piyasanın önemli ölçüde ivme kazandığını, kredi ihracının neredeyse her yıl artarak 2021'de zirveye ulaştığını, ancak son üç yılda %20 oranında düştüğünü göstermektedir. Paris Anlaşması'nın 2016 sonunda yürürlüğe girmesinden bu yana, 4.700'den fazla proje kredi ihraç etmiş ve toplam ihraç miktarı 2,1 milyar tCO₂e'yi aşmıştır.
Değer açısından, küresel GKP'ler 2024'te önemli bir toparlanma göstererek 1,4 milyar dolara ulaşmış, ancak 2021'deki 2,1 milyar dolarlık zirvenin oldukça gerisinde kalmıştır. Hem değer hem de hacimdeki bu düşüş, ayrıca ihraç ve emeklilik arasındaki fark, büyük ölçüde karbon dengeleme mekanizmalarının güvenilirliği konusundaki endişelere bağlanmaktadır. 2002'den bu yana, toplam ihraç edilen kredilerin yaklaşık %40'ını oluşturan 984 milyon tCO₂e kredi emekliye ayrılmamış ve bu durum özellikle eski ihraçlarla ilgili piyasa güvenilirliği endişelerini artırmıştır.
Gönüllü Karbon Piyasası Bütünlük Konseyi (ICVCM), yenilenebilir enerji projeleri için kullanılan bazı metodolojilerin katı ek ilave kriterlerini karşılamadığını ve bu nedenle yaklaşık 236 milyon emekliye ayrılmamış kredinin Temel Karbon İlkeleri (Core Carbon Principles) kapsamında yüksek bütünlük etiketine uygun olmadığını tespit etmiştir (ICVCM, 2024). Bu düşük bütünlükteki krediler, fiyatları düşüren ve piyasa etkinliğini zayıflatan bir arz fazlasına katkıda bulunmaktadır. Yatırımcı güvensizliği, şirketlerin dengeleme satın alımlarından çekilmesine yol açmış, bu da belirsizliği artırarak fiyatları daha da düşürmüştür.
Bununla birlikte, karbon kredilerinin çeşitli kullanım alanları, talebi artırmaya ve küresel GKP'lerin büyümesini desteklemeye devam edecektir. Şirketlerin giderek artan bir şekilde iklim risklerini operasyonlarına entegre etmesi ve kalan emisyonlarını dengelemeye çalışmasıyla, kurumsal gönüllü satın alımlar GKP'lerdeki talebin ana kaynağı olmaya devam edecektir (Dünya Bankası Grubu, 2024). Ayrıca, zorunlu piyasalarla bağlantılar, uluslararası dengeleme girişimleri ve hükümetlerin ulusal katkı beyanlarını (NDC'ler) karşılama çabaları da talebi artırmakta ve piyasanın büyümeye devam edeceğine işaret etmektedir.
Doğal ekosistemleri korumak, yönetmek ve restore etmek için tasarlanan doğa temelli çözümler, son üç yılda karbon kredisi ihracında en büyük payı oluşturmuş, bunu yenilenebilir enerji, hane halkı faaliyetleri (temiz su programları, aydınlatma verimliliği iyileştirmeleri ve ocak geliştirmeleri gibi), sanayi, atık ve diğer faaliyetler takip etmiştir. 2022'den bu yana, kredi dağılımındaki çeşitlilik artmış ve bu durum, bazı doğa temelli çözüm kredilerinin bütünlüğü konusundaki endişelere bir yanıt olabilir.
Zorunlu Karbon Piyasalarındaki Eğilimler
2024 itibarıyla, küresel zorunlu karbon piyasaları (ZKP) 36 emisyon ticaret sistemini (ETS) içermekte ve bu sistemler karbon emisyonlarını azaltmak için önemli bir politika aracı haline gelmiştir. Buna paralel olarak, dünya genelinde 39 karbon vergisi düzenlemesi uygulanmıştır. Bu 75 karbon fiyatlandırma aracı, küresel sera gazı emisyonlarının yaklaşık %24'ünü veya 12,8 GtCO₂e'yi kapsamaktadır.
2023 yılında, bu araçlardan elde edilen hükümet gelirleri ilk kez 100 milyar doları aşmış ve bu gelirin yaklaşık %70'i ETS'lerden sağlanmıştır. ETS gelirleri, 2020'de 25 milyar dolardan 2023'te 75 milyar dolara önemli ölçüde artmış ve bu gelirin yarısından fazlası iklim ve doğa ile ilgili programları finanse etmek için kullanılmıştır.