E-Atıklar - Kıymetli ve Kritik Metallerin Geri Kazanımı

E-atıkların bileşenleri ekipman türüne göre değişmekle birlikte temel olarak metaller ve plastiklerden oluşmaktadır. Araştırmalarda yer alan veri setlerindeki metal miktarının 31 milyar kg, e-atıktaki plastik miktarının ise 17 milyar kg olduğu tahmin edilmektedir. Kalan 14 milyar kg ise bazı alaşımlar, kompozit malzemeler, cam ve beton gibi diğer bileşenlerden oluşmaktadır veya veri setlerinde henüz tam olarak ölçülememiştir. Metaller arasında en çok kullanılan malzeme demir/çelik (Fe, yaklaşık 24 milyar kg) olup, onu alüminyum (Al, 3,9 milyar kg) ve bakır (Cu, 2,1 milyar kg) takip etmektedir. Küçük ekipman kategorisinde ise; kablolardan, baskılı devre kartlarından, kompresörlerden ve kablolardan kaynaklanan 1,5 milyar kg bakır bulunmaktadır.

Kurşun (Pb, 70 milyon kg) ve kritik metaller arasında yer alan kobalt (Co, 34 milyon kg) gibi toksik maddelerin yanı sıra altın (Au), paladyum (Pd) ve gümüş (Ag) gibi diğer yüksek değerli metaller de (1,6 milyon kg) daha küçük miktarlarda tespit edilmiştir.

2022 yılında dünya genelindeki tüm e-atıklar toplam 31 milyar kg metal içermekteydi ve bu metallerin tahmini 19 milyar kg'ı mevcut e-atık yönetim yolları ile geri kazanılabilmiştir. Bunun anlamı, 12 milyar kg metalin ya standartlara uygun geri dönüşüm sürecinde ya da standartlara uygun olmayan yöntemlerle veya tipik olarak daha düşük verimliliğe sahip çöplüklerde kaybedilmiş olduğudur. Dolayısıyla bu kayıplar geri kazanım için uygun değildir.

Gümüş, altın ve paladyum gibi değerli metallerin yanı sıra bakır, demir/çelik ve alüminyum da eritme tesislerinde çok yüksek oranlarda geri dönüştürülebilmekte ve daha düşük geri dönüşüm oranlarında da olsa kurşun, nikel, kalay ve çinko gibi diğer metaller de ekonomiye yeniden kazandırılmaktadır. Yüksek geri dönüşüm oranlarına ulaşmak için e-atıkların özel bir ön işleme tabi tutulması ve metal kayıplarının en aza indirilerek eritme tesislerinde geri dönüşüme uygun fraksiyonların oluşturulması gerekmektedir ki bu da küresel olarak mevcut e-atık yönetiminde şu an için söz konusu değildir.

Daha yüksek maddi değere sahip diğer kritik hammaddeler çok daha küçük miktarlardadır. Bunlar arasında paladyum (Pd), bizmut (Bi), osmiyum (Os), rodyum (Rh), platin (Pt), iridyum (Ir) ve rutenyum (Ru) gibi platin grubu metaller yer almaktadır ve yaklaşık 121 bin kg'ı paladyum olmak üzere yaklaşık 140 bin kg'dır.

Kritik hammaddeler ekonomide hayati bir rol oynamakla birlikte, genellikle az sayıda ülke tarafından tedarik edildikleri için kaynak kesintilerine karşı da oldukça hassastırlar. Kritik hammaddelere olan küresel talep, ekonomilerin karbonsuzlaştırılması yönündeki değişimin de etkisiyle giderek artmaktadır. Elektrikli ve elektronik ürünler de dahil olmak üzere birçok alanda kullanılmakta ve bu nedenle e-atıklarda yaygın olarak bulunmaktadırlar. E-atıklardaki alüminyumun yaklaşık %44'ü küçük ekipmanlarda bulunmaktadır. Diğer kritik hammaddeler daha küçük miktarlarda bulunsalar da ikame edilmesi zor olan vazgeçilmez fonksiyonları vardır.

Nadir toprak elementleri; yenilenebilir enerji üretimi ve e-mobilite dahil olmak üzere geleceğin teknolojileri için çok önemli olan benzersiz özelliklere sahiptir. Bu nedenle üretim zincirlerinde birkaç ülkeye olan bağımlılığın azaltılması önemli bir konu haline gelmiştir. Nadir toprak elementleri genellikle çeşitli elektronik cihaz komponentlerinde küçük miktarlarda ve düşük konsantrasyonlarda kullanılmaktadır. Daha yüksek içeriğe sahip komponentlerden dahi geri dönüştürülmeleri ekonomik olarak oldukça zordur ve bu nedenle geri dönüşüm şu anda talebin yalnızca yaklaşık %1‘ini veya daha azını oluşturmaktadır.