Akıllı Plastik Ekonomisi

Plastik, küresel ekonomide ve değer zincirlerinin her halkasında mevcut olup, ekonomik faaliyetlerin temel unsurlarından biri haline gelmiştir. Dayanıklılık, hafiflik ve şekillendirilebilirlik gibi nispeten düşük maliyetli ve çok yönlü özellikleri, hızlı tüketim malları için ambalajdan temel ürün bileşenlerine kadar çok çeşitli kullanım alanları ile tüm sektörlerde yaygın olarak tercih edilmelerine neden olmuştur. Artık plastiksiz bir dünya hayal etmek zor ve sağlam politikaların yokluğunda plastik kullanımının 2060 yılına kadar üç katına çıkacağı öngörülüyor (OECD, 2022).

Hammadde, mamul plastik ve atıklar da dahil olmak üzere plastiklerin küresel ticaretinin son yıllarda eşi benzeri görülmemiş seviyelere ulaşması şaşırtıcı değildir. Bu ticaretin değerinin son 15 yılda iki katına çıkarak 2006'daki 600 milyar ABD dolarından 2021'de 1,2 trilyon ABD dolarına ulaşacağı tahmin edilmektedir; bu miktar Çin'in ticari mal ihracatının değerinden sadece biraz daha azdır. Hacim artışı da benzer ancak daha yavaş bir yol izleyerek 2005 yılında 232 milyon tondan 2021 yılında 369 milyon tona yükselmiştir (UNCTAD, 2023a).

Plastik ticaretinin 2021'de küresel mal ticaretinin %5'inden fazlasını oluşturmasıyla birlikte, plastikler sosyo-ekonomik büyümenin önemli bir faktörü haline gelmiştir. Çin, Amerika Birleşik Devletleri, Almanya, Tayland ve Güney Kore gibi birkaç ülke plastik ihracatına hakim olsa da, birçok ekonomi küresel tedarik zincirlerine erişim ve yurt içinde değer katma aracı olarak plastik ürünlere odaklanmaktadır (Barrowclough, Deere Birkbeck ve Christen, 2020, UNCTAD, 2023a).

Plastikler, insanoğlunun ekonomik faaliyetlerinin önemli bir parçası haline gelirken, aynı zamanda imha edilmeleriyle ilgili zorluklar nedeniyle çevre ve sağlıkla ilgili sorunları da arttırmaktadır. Plastiklerin parçalanması zordur ve sağlam bir atık yönetimi olmadığında, çevrede kalmaya devam ederek günümüzde çok iyi bilinen çevre kirliliği sorunlarına yol açarlar.

Bu çerçevede ülkeler, plastiğin aşırı ve kirletici kullanımını azaltan ve plastiğin varlığını mümkün kılan özelliklere sahip sürdürülebilir malzemelere odaklanan bir “akıllı plastik ekonomisine” doğru ilerlemeye teşvik edilmektedir. Bu bağlamda, yurtiçi üretim ve kullanımın sosyo-ekonomik faydaları en üst düzeye çıkaracak ve aynı zamanda çevresel ve sağlıkla ilgili dış etkileri azaltacak şekilde yönetilmesi gerekiyor. Ancak, düşük geri dönüşüm oranları ve kullanım ömrü sonu sistemleri ve altyapısının malzeme inovasyonuna ayak uyduramaması nedeniyle bu geçiş kendi kendine gerçekleşmemekte ve beraberinde büyük zorluklar getirmektedir (WEF, 2016).

Plastik olmayan ikameler, fosil yakıt bazlı veya sentetik polimerler, biyoplastikler ve biyolojik olarak parçalanabilen plastikler hariç olmak üzere plastiklere benzer özelliklere sahip mineral, bitki, hayvan, deniz veya orman kökenli doğal malzemelerdir. Biyolojik olarak parçalanabilirlik, yeniden kullanıma uygunluk, geri dönüşüm ve imha koşulları yerine getirildiği takdirde küresel malzeme sisteminde önemli bir rol oynayabilirler (UNCTAD, 2023b). Ayrıca Sahra altı Afrika ve Güney Asya dahil olmak üzere birçok gelişmekte olan ülkede sosyoekonomik kalkınma ve sürdürülebilirlik geçişlerinin önemli itici güçleri olabilirler (UNCTAD, 2022a).

Uluslararası ticaret, ikame mallara ve yenilikçi teknolojilere erişim yoluyla ve akıllı bir plastik ekonomisinin temelini oluşturan kuralların uyumlaştırılmasını destekleyerek plastik kirliliğinin azaltılmasına yardımcı olabilir. Plastik kirliliği modern çağın en önemli çevre sorunlarından biri haline geldikçe, plastik olmayan ikame ürünler ticaret ve çevre gündeminde üst sıralara tırmanmaktadır. (Sugathan ve Deere Birkbeck, 2023; UNCTAD, 2022b).

Plastik olmayan ikamelerin potansiyelinden tam olarak faydalanabilmek için, işlenmemiş plastiklerin üretimi ve dönüştürülmesi için fosil yakıt bazlı teknolojilerden ziyade ikamelere dayalı iş modellerine doğru önemli bir yatırım değişikliğine ihtiyaç duyulmaktadır (The Pew Charitable Trusts ve SYSTEMIQ, 2020; UNCTAD, 2023b). Bu değişim, yeni standartlar belirlemek ve yeni sosyo-ekonomik faydaları en üst düzeye çıkaran ve yeni gelişen yeşil endüstrilerde çevreyle ilgili tavizleri en aza indiren teşvikler sağlamak için hızlı ve küresel olarak koordine edilmiş politika eylemleri gerektirecektir.

Bu bağlamda, halihazırda plastik olmayan ikame ürünlerin ticaretini etkileyen çok sayıda standart, teknik gereklilik ve politika teşviklerinin iyi anlaşılması son derece önemlidir.