2024’ün Sonuna Yaklaşırken Emtia Piyasalarında Son Durum

Fosil yakıt emtia fiyatları son dönemdeki krizler ve ekonomik durgunluklar nedeniyle dalgalı bir seyir izlemiştir. Doğal gaz fiyatlarında, COVID-19 salgınının neden olduğu Haziran 2020'deki dip noktası ile Ukrayna'da savaşın başlamasının ardından Ağustos 2022'deki zirve noktası arasında on kattan fazla artış kaydedilmiştir. Ancak hem petrol hem de doğal gaz fiyatları Şubat 2022 öncesindeki seviyelerin altına geri dönmüştür. Petrol fiyatları son 12 ay içinde istikrar kazanmış ve çoğunlukla varil başına 80 doların üzerinde dalgalanarak fosil yakıt ihracatçılarına fayda sağlamış ve petrol ihracatı bağımlılığından uzaklaşmaya yönelik teşvikleri zayıflatmıştır.

Fosil yakıtlara olan talep tarihsel olarak küresel ekonomik faaliyetle birlikte artmıştır. İklim eylemi ve emisyon azaltıcı önlemler son derece yetersiz kaldığından, fosil yakıtların birincil enerji dağılımındaki payı, yıllar boyunca fosil yakıt fiyatlarındaki dalgalanmalardan bağımsız olarak, yaklaşık %80 oranında sabit kalmıştır.

Küresel petrol tüketiminde 2009 ve 2020' de yaşanan birkaç geçici düşüş, yüksek petrol fiyatlarından değil, ekonomik faaliyet ve enerji talebini olumsuz etkileyen küresel ekonomideki ciddi daralmalardan kaynaklanmıştır.

Yüksek fosil yakıt fiyatlarının ve piyasalarının, net sıfıra giden yolda fosil yakıtların aşamalı olarak kullanımdan kaldırılması için tek başına yeterli olabilmesi pek mümkün görünmemektedir. Bu eğilim, devam eden fosil yakıt sübvansiyonları ile daha da belirginleşmektedir.

Enerji tüketimi büyük ölçüde enerji tedarikçileri tarafından alınan uzun vadeli altyapı yatırım kararlarına bağlı olduğundan, fosil yakıt sektöründe beklenen kâr, gelecekteki fosil yakıt çıkarımının en önemli belirleyicisi olarak görünmektedir.

Fosil yakıtların kârlılığı yenilenebilir enerjiden daha yüksek olmaya devam etmektedir. Yenilenebilir enerji tüketici fiyatları düşmeye devam edecek olsa da bu eğilimin tek başına fosil yakıt sektöründeki mevcut yüksek karlılığı ve üretimi çok fazla etkilemesi olası değildir.

Diğer toplam emtia endeksleri gibi UNCTAD mineraller, cevherler ve değerli olmayan metaller endeksi de 2023'ün başından bu yana önceki yıllara kıyasla daha az değişkenlik göstermiştir.

Şubat ve Mayıs 2023 arasında %11'lik bir azalma yaşayan endeks, bu dönemde alüminyum, bakır, demir cevheri ve nikel gibi önemli emtiaların fiyatlarındaki düşüşü yansıtmıştır.

Haziran-Aralık 2023 arasındaki göreceli istikrarın ardından endeks Şubat 2024'ten bu yana tekrar %10'dan fazla yükselmiştir. Altın ve platin gibi değerli metaller de benzer fiyat trendleri yaşamıştır. Özellikle altın fiyatı Mart ve

Eylül 2024 ortaları arasında %25 oranında artmış ve Çin, Hindistan, Kazakistan ve Rusya Federasyonu gibi dolara olan bağımlılıklarını azaltmayı planlayan ülkelerin merkez bankalarından gelen güçlü talep sayesinde yeni bir rekor seviyeye ulaşmıştır.

Fiyat dalgalanmaları en çok bazı kritik enerji geçiş mineralleri piyasalarında görülmüştür. Lityum, kobalt ve nikel fiyatları 2023 yılında sırasıyla %78, %34 ve %42 oranında düşmüştür. Bu düşüş kısmen, 2021'de ve 2022'nin başlarında elektrikli araçlara ve bataryalara yönelik güçlü talebin ardından gelen üretim artışından ve bu hammaddelerdeki arz fazlasından kaynaklanmıştır. Ayrıca, elektrikli araç akü satışlarındaki yavaş büyüme stoklarda önemli miktarda alt ürün birikmesine yol açmıştır.

Çin, küresel metal ve mineral talebinin yarısını oluşturmaktadır. Elektrikli araç (yüzde 58), rüzgar türbini (yüzde 66), lityum pil ve güneş paneli (her biri yüzde 80'den fazla) üretimindeki büyük pazar payı göz önüne alındığında, kritik enerji geçiş minerallerinin fiyatları diğer metal ve minerallere kıyasla Çin'deki üretim dalgalanmalarına daha da bağımlı hale gelmektedir.

Kritik enerji geçişi mineralleri için fiyat oynaklığı ve yoğunlaşan jeostratejik rekabet bağlamında, bunları ithal eden ülkelerin sayısı giderek artmakta ve ticaretle ilgili anlaşmalar yoluyla istikrarlı ve çeşitlendirilmiş bir tedarik sağlamaya çalışılmaktadır.

2023 yılında bu türden 22 anlaşma imzalanmıştır. Endonezya, Malezya, Namibya ve Zimbabve gibi üretici ülkeler, maden kaynaklarını yurtiçi sanayileşme için kullanmak üzere ihracatı kısıtlayıcı tedbirler benimseyerek, devam eden hammadde ihracatına kıyasla katma değerden daha büyük bir pay alınmasını sağlamaya çalışmıştır.

2023 yılında gıda emtia fiyatları yüksek seyretmeye devam etmiş ve gıda ithalatçısı gelişmekte olan ülkelerin ithalat faturalarını daha da artırmıştır. UNCTAD gıda endeksi ancak Aralık 2023'te Şubat 2022 seviyesinin altına inerek salgın öncesi seviyesinin yaklaşık %20 üzerinde istikrar kazanmıştır.

Bitkisel yağlı tohumlar ve sıvı yağ fiyatları gibi diğer tarımsal emtia fiyatlarında da benzer dalgalanmalar yaşanmıştır. Buna karşılık, tropikal içeceklerin fiyatları, tarımsal üretimi etkileyen El Nino gibi olumsuz hava koşulları ve iklim olayları nedeniyle 2024 yılının başından bu yana keskin bir şekilde yükselmiştir. Gübre fiyatları da salgın öncesi seviyelerin üzerinde istikrar yakalamıştır.

Potasyum ve üre fiyatları Ukrayna'daki savaşın başlamasıyla birlikte daha önce görülmemiş seviyelere çıkmış ve o zamandan bu yana düşüş eğilimine geçmiştir.

Başlıca gıda emtiaları arasında mısır ve buğday gibi tahılların fiyatları 2023'ün başından bu yana yavaş yavaş düşerek pandemi öncesi seviyelerine yaklaşmıştır. Diğer tüm tahılların aksine, pirinç fiyatı Şubat 2022 seviyesinin altına düşmemiştir.

Tayland pirincinin gösterge fiyatı, 2023 yılının başlarında hafif bir düşüşün ardından Mart ayından Aralık ayına kadar %35 oranında artmıştır. Bu artış, önemli pirinç ihracatçılarının (örneğin Hindistan) artan yurtiçi fiyatlar ve Asya ve Afrika'daki güçlü talebe karşılık olarak yurtiçi arzı ve gıda güvenliğini artırmak için yürürlüğe koyduğu ihracat kısıtlamaları nedeniyle meydana gelmiştir.

2024'ün ilk çeyreğinde, önemli ihracatçıların para birimlerinin ABD doları karşısında değer kaybetmesi, yüksek fiyatlar nedeniyle küresel pirinç talebinin zayıflaması ve mevsimsel arzdaki artış nedeniyle gösterge fiyatta hafif bir düşüş görülmüştür. Küresel mısır üretimi ve ihracatında hafif bir artış beklenirken, buğday için tam tersi tahminler söz konusu.

Kaynak: Trade and Development Report 2024 - UNCTAD